नागपञ्चमी नेपाल भरका हिन्दू, जैन र बौद्ध धर्मावलम्बीहरु र हिन्दू, जैन र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू बसोबास गर्ने अन्य देशमा मनाइने गरिन्छ । यो पर्व नाग वा सर्प (जुन पौराणिक नाग प्राणीहरूसँग सम्बन्धित छन्) को परम्परागत पूजाको दिन हो ।
हिन्दू पञ्चाङ्ग अनुसार साउन महिनाको शुक्ल पक्षको पाँचौँ दिन यो पूजा गरिन्छ । नागपञ्चमी एक श्रद्धा र विश्वासको पर्व हो । यस दिन आठ प्रकारको अष्ट नागको पूजा गर्ने गरिन्छ । यस दिनमा नागकोसाथै नाग धारण गर्ने भगवान भोलेनाथको पूजा आराधना पनि गरिन्छ । केही भारतीय राज्यहरू, जस्तै कर्नाटक, राजस्थान र गुजरात एकै महिनाको कृष्ण पक्षमा नागपञ्चमी मनाउँछन् । उत्सवको एक भागको रूपमा, चाँदी, पत्थर, काठ, वा चित्रकलाबाट बनेको नागा वा नाग देवतालाई दूधले श्रद्धापूर्वक स्नान दिइन्छ र परिवारको कल्याणको लागि उनीहरूको आशीर्वाद मागिन्छ । यस दिन जिउँदो सर्प वा विशेष गरी नगलाई दूधको प्रसाद दिइएर पूजा गर्ने गरिन्छ ।
गरुड पुराणका अनुसार यस दिन सर्पको पूजा गर्नु शुभ हुन्छ र यसले मानिसको जीवनमा शुभ समाचार प्रदान गर्दछ । ब्राह्मणहरुलाई खुवाएर यसको पालना गर्नुपर्छ ।
महाभारतमा सर्प जातिलाई यसरी वर्णन गरिएको छः
महाभारतमा, ऋषि अस्तिकले राजा जनमेजयलाई त्याग गर्न र अन्ततः सर्प जाति (सर्प सत्र) लाई नष्ट गर्नबाट रोकेको बनेर वर्णन गरिएको छ । यो बलि जनमेजयले आफ्ना पिता परीक्षितको मृत्युको बदला लिनका लागि गरेका थिए, जसलाई सर्पका राजा तक्षकले मारेका थिए । जुन दिन बलि बन्द गरिएको थियो, त्यो दिन साउन महिनाको शुक्ल पक्ष पञ्चमीका दिन थियो । यस यज्ञको क्रममा सम्पूर्ण महाभारतको वर्णन सर्वप्रथम ऋषि वैशम्पायनले गरेका थिए । त्यस दिनदेखि यस दिनलाई नाग पञ्चमीको रूपमा मनाइँदै आएको छ ।
किंवदन्ती
हिन्दू धर्ममा सर्पको पूजाको महत्वबारे धेरै किंवदन्तीहरु छन् । तिनीहरुलाई लोककथाहरुमा वर्णन गरिएका छन् । हिन्दू पुराण र महाभारतका अनुसार, विश्वव्यापी सृष्टिकर्ता भगवान ब्रह्माका नाति कश्यपले प्रजापति दक्ष, कद्रु र विनाताका दुई छोरीहरूसँग विवाह गरेका थिए । त्यसपछि काद्रुले नाग जातिलाई जन्म दिइन् भने विनताले सूर्यदेवकी सारथी बनेकी अरुणालाई जन्म दिइन् र विष्णुको वहान बनेका महान् चील गरुडलाई पनि जन्म दिइन् । परम्परागत रूपमा भारतमा भारतीय कुस्ती, जिम, पौरुष र कुण्डलिनी ऊर्जाको प्रतीकको रूपमा सर्पको रहस्यमय प्रतीकात्मकताको सम्मान गर्नका लागि विशेष उत्सवहरू आयोजना गरिन्छ ।
परम्परागत रूपमा भारतमा भारतीय कुस्ती, जिम, पौरुष र कुण्डलिनी ऊर्जाको प्रतीकको रूपमा सर्पको रहस्यमय प्रतीकात्मकताको सम्मान गर्नका लागि विशेष उत्सवहरू आयोजना गरिन्छ ।
इतिहास
अग्नि पुराण, स्कन्द पुराण, नारद पुराण र महाभारत जस्ता भारतीय धर्मग्रन्थहरुले सर्पहरूको पूजाको प्रशंसा गर्ने सर्पहरूको इतिहासको विवरण दिएका छन् ।
महाभारत महाकाव्यमा कुरु वंशका राजा परीक्षितका छोरा जनमेजयले तक्षक नामक सर्प राजाको सर्पको टोकाइबाट आफ्ना पिताको मृत्युको बदला लिन सर्प सत्र नामक सर्पबलि दिएका थिए ।
एक यज्ञशाला विशेष रूपमा खडा गरिएको थियो र संसारका सबै सर्पहरुलाई मार्नको लागि अग्निबलि विद्वान ब्राह्मण ऋषिहरुद्वारा सुरु गरिएको थियो । जनमेजयको उपस्थितिमा गरिने बलि यति शक्तिशाली थियो कि यसले सबै सर्पलाई यज्ञकुण्ड (यज्ञको अग्निकुण्ड) मा खस्न बाध्य बनाइरहेको थियो । जब पुजारीहरुले थाहा पाए कि परिक्षितलाई काट्ने र मार्ने तक्षक मात्र इन्द्रको रक्षाको खोजीमा इन्द्रको संसारमा भागेको थियो, तब ऋषिहरूले तक्षक र इन्द्रलाई पनि यज्ञको अग्निमा तान्न मन्त्र उच्चारण गर्ने गति बढाए । तक्षकले इन्द्रको खाटको चारैतिर आफूलाई बाँधेका थिए तर यज्ञको बल यति शक्तिशाली थियो कि तक्षकसहित इन्द्रलाई पनि आगोतिर तानिएको थियो ।
यसले देवताहरूलाई डरायो जसले त्यसपछि मनसादेवीलाई हस्तक्षेप गर्न र संकट समाधान गर्न अपील गरे । त्यसपछि उनले आफ्नो छोरा अस्तिकालाई यज्ञस्थलमा गएर जनमेजयलाई सर्प सत्र यज्ञ रोक्न आग्रह गरिन् । अस्तिकाले जनमेजयलाई वरदान खोज्ने सबै शास्त्रको ज्ञानद्वारा प्रभावित पारिन् । त्यसपछि अस्तिकले जनमेजेयलाई सर्प सत्र रोक्न अनुरोध गरिन् । राजाले ब्राह्मणलाई दिएको वरदान अस्वीकार गर्न कहिल्यै नजानेकाले यज्ञ गर्ने ऋषिहरुले रक्षा गरे तापनि उनी नरम भए । त्यसपछि यज्ञ रोकियो र यसरी इन्द्र, तक्षक र उनका अन्य नाग जातिको जीवन जोगियो । हिन्दू पात्रो अनुसार यो दिन नदीवर्धिनी पञ्चमी थियो र त्यस दिनदेखि यो दिन नागहरुको चाडको दिन हो किनकि यस दिन उनीहरूको जीवन बचेको थियो ।
गरुड पुराणका अनुसार यस दिन सर्पको पूजा गर्नु शुभ हुन्छ र यसले मानिसको जीवनमा शुभ समाचार प्रदान गर्दछ । ब्राह्मणहरुलाई खुवाएर यसको पालना गर्नुपर्छ ।
अस्तिकाले जनमेजयलाई वरदान खोज्ने सबै शास्त्रको ज्ञानद्वारा प्रभावित पारिन् । त्यसपछि अस्तिकले जनमेजेयलाई सर्प सत्र रोक्न अनुरोध गरिन् । राजाले ब्राह्मणलाई दिएको वरदान अस्वीकार गर्न कहिल्यै नजानेकाले यज्ञ गर्ने ऋषिहरुले रक्षा गरे तापनि उनी नरम भए । त्यसपछि यज्ञ रोकियो र यसरी इन्द्र, तक्षक र उनका अन्य नाग जातिको जीवन जोगियो
पूजा
नाग पञ्चमीका दिन नाग, र सर्पलाई दूध, मिठाइ, फूल, दीप र बलिसहित पूजा गरिन्छ । चाँदी, ढुङ्गा, काठ वा भित्तामा राखिएका चित्रबाट बनेका नाग वा नाग देवतालाई पहिले पानी र दूधले नुहाइन्छ र त्यसपछि पूजा गरिन्छ ।
यस दिन व्रत बस्ने र ब्राह्मणलाई खुवाउने गरिन्छ । पूजा गर्नाले सर्पदंशको डरबाट सुरक्षा प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ। धेरै ठाउँमा वास्तविक सर्पको पूजा गरिन्छ र मेला पनि लाग्छ । यस दिन पृथ्वी खन्नु वर्जित छ किनकि यसले पृथ्वीमा बस्ने सर्पहरुलाई मार्न वा हानि पुर्याउन सक्छ ।
कचौराको अगाडि काठ, माटो, चाँदी वा सुनौलो रङका रूपमा चन्दन वा बेसारको लेप लगाएर भुइँमा सर्पको रङ्गोली बनाइन्छ । यसको विनोट पाँचवटा टाउको भएको सर्पसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ । त्यसपछि भक्तजनहरुले भुइँमा रहेको यस मूर्तिको पूजा गर्छन् ।
नागलोकमा नाग
देशका केही क्षेत्रहरुमा दूधलाई खिरको साथ चढाइन्छ । चाँदीको कचौरामा राखिएको कमलको फूल चढाउनु विशेष मानिन्छ । यस कचौराको अगाडि काठ, माटो, चाँदी वा सुनौलो रङका रूपमा चन्दन वा बेसारको लेप लगाएर भुइँमा सर्पको रङ्गोली बनाइन्छ । यसको विनोट पाँचवटा टाउको भएको सर्पसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ । त्यसपछि भक्तजनहरुले भुइँमा रहेको यस मूर्तिको पूजा गर्छन् ।
नेपालमा
नेपालमा विशेष गरी गरुड र ठूलो सर्पबीचको लडाइँका लागि यो पर्व मनाइन्छ । काठमाडौँको चाँगुनारायण मन्दिरमा गरुडको मूर्ति रहेको छ जसलाई गरुड आफैले स्थापना गरेको मानिन्छ र नाग पञ्चमीका दिन विशाल सर्पसँगको आफ्नो महान् युद्धको सम्झना गर्दै पसिना बगाउने गरिन्छ । पसिना सङ्कलन गरेर कुष्ठरोग निको पार्ने विश्वास रहेको छ ।
आप्रवासी नेपाली समुदायले पनि नेपालबाहिर आफ्नो बस्तीका विभिन्न देशमा यो संस्कार पु¥याएका छन् ।
