– गोपालप्रसाद बराल/रासस
महोत्तरी । छठ पर्वले मधेशका महोत्तरी सहितको मिथिला क्षेत्र अहिले धपक्क बलेको छ । यहाँका शहर र गाउँबस्ती सजिएका छन् ।
जलाशयमा बनाइएका चित्ताकर्षक घाट र त्यहाँको चहलपहलले सबैलाई आकर्षित गरेको छ । विभिन्न रंगका कलात्मक बिजुलीको उज्यालोले मिथिला क्षेत्र जगमगाएको छ ।
मिथिलाका वासिन्दा सडक, ढल सफा गर्न जुटेका छन् । गाउँबस्तीका कच्ची घर पनि अहिले नयाँ माटोले लिपपोत गरिएपछि टिलिक्क भएका छन् । विपन्न वर्गमा दुःख भए पनि अहिलेलाई त्यो लुकेको छ । गाउँका गरीब अभाव, दुःख र अन्य पीडा बिर्सेर खुशी साटिरहेका देखिन्छन् ।
भगवान् सूर्य र षष्ठी देवीको उपासना गरिने छठ पर्वका लागि अहिले पवित्र जलाशयमा सुन्दर घाट बनाइएका छन् । जलाशयमा कम्मरसम्म डुब्ने पानीमा आसन जमाएर सूर्यलाई अघ्र्य दिइने परम्पराको यो पर्वमा घाटस्थलहरू अहिले बेहुलीझै सिंगारिएका छन् ।
हिजो बिहीबार कात्तिक शुक्ल तृतीयाका दिन ‘अरबाअरबाइन’ विधिबाट पर्वको तयारी थालेका बर्तालुले आज शुक्रबार कात्तिक शुक्ल चौथीका दिन ‘नहाय–खाय’ विधि गरेका छन् । ‘नहाय–खाय’ विधि व्रत संकल्पका लागि पवित्र स्नान गरेर चोखोनीतो खाएर व्रतको पूर्व तयारीसँग जोडिने यहाँका पाका मैथिल बताउँछन् ।
पर्वको तयारीले मिथिला क्षेत्रका गाउँ नगर बस्तीमा भगवान् सूर्य र छठी माताको भक्तहरूप्रति करुणा बर्सिएको भावका गीत लगातार गुञ्जिरहेका छन् । पर्व सुरु भएसँगै यस भेगका सबै दैनिक गतिविधि पनि छठ केन्द्रित भएका छन् । यसले सम्पूर्ण परिवेश नै छठमय बनेको छ ।
पर्व विशेषले सूर्यलाई अघ्र्य दिँदा देखाइने ठकुवा, भुसुवा लगायत परिकार पकाउन आवश्यक सामग्रीको जोहोमा व्रतालु परिवार व्यस्त छन् । पर्वका लागि आवश्यक सामग्रीको जोहो हुँदैछ । पर्वको मुख्य दिन निराहार व्रत गरिने षष्ठी तिथि भएपनि त्यसपूर्व नै मिथिलाको सम्पूर्ण परिवेश छठमय बनेको छ ।
पर्वको तयारीमा रहेका व्रतालुु मात्र नभएर मैथिल जनजीवनका सबैजसो गतिविधि पर्वकै तयारीमा केन्द्रित छन् ।
छठ पर्वमा उखु, केरा, अदुवा, बेसार, ज्यामिर, भोगटे सहितका कृषि उपज पूजा सामग्री मानिँदै आएका छन् । यसले थोरै जग्गा भएका गरीबले करेसाबारीमै उब्जाएका यी फसलले राम्रो बजार पाउने गरेका छन् । पर्वका अन्य आवश्यकता आफ्नो करेसाबारीका यिनै उपज बेचेर सजिलै पूरा गरिएको आफैं पनि छठ व्रत गरेकी महोत्तरीको भङ्गाहा नगरपालिका–४ रामनगरकी हेमकली थारु बताउँछिन् ।
काम गर्न टाढा पुगेका परिवारजन पर्वका लागि घर आएका छन् । पर्वले सबै परिवारजन र आफन्तसँग भेटघाट गराएको छ । यसअघिका जीवनमा भोगिएका सबै अभाव र दुःख बिर्सेर गरीब पनि आफ्नो क्षमताअनुसार पर्व मनाउन जुटेका छन् । छठको अर्को विशेषता घर परिवेशको स्वच्छता एवं शुद्धता रहेको यस भेगका बुढापाका बताउँछन् ।
‘आर्थिक रूपमा कोही सम्पन्न वा कोही गरीब हुन सक्छन्,’ महोत्तरीको भङ्गाहा नगरपालिका–६ हतिसर्वा संग्रामपुरका वासिन्दा ६५ वर्षीय राजकिशोर यादव भन्छन्, ‘तर घर परिवेशको स्वच्छता र सरसफाइमा सबैले ध्यान दिएका छन् ।’
पर्वको अर्को सामाजिक विशेषता आपसी मनोमालिन्य हट्नु र प्रेमभाव देखिनु रहेको छठ तयारीलाई नजिकबाट नियालेका अन्य फरक धर्मावलम्बीको बुझाइ छ । ‘एक ठाउँमा बसेपछि गृहस्थ जीवनमा ठाकठुक त कहिलेकाँही पर्छ,’ जिल्लाको बलवा नगरपालिकाको रौजाका वासिन्दा सामाजिक, राजनीतिक कार्यकर्ता इस्लाम धर्मावलम्बी मन्सुल कवारी भन्छन्, ‘तर छठ पर्वको तयारी सुरु भएपछि बोल्न छाडेका छिमेकी पनि विनम्र भएर कुराकानी गर्ने गर्छन् ।’
पर्वमा शुद्धता, स्वच्छता, श्रद्धा र निष्ठाको मूलभाव रहने भएकाले नै छठ पर्वभरि सामाजिक किचलो र झैझगडा पनि कम देखिने, सुनिने गरिएको महोत्तरीकै जलेश्वर–६ बखरी बस्तीका वासिन्दा प्रसिद्ध साहित्यकार ८४ वर्षीय पूर्व प्रशासक महेश्वर रायको ठम्म्याइ छ । खासगरी मिथिलामा छठ पर्व नजिकिएसँगै सामाजिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक परिवेश नै संगीतमय र भक्तिमय बन्ने गरेको छ ।
विधिको गणनाले कात्तिक शुक्ल तृतीयादेखि सप्तमीसम्म ५ दिनको हुने यो पर्वमा क्रमशः अरबाअरबाइन, नहाय–खाय, खरना, सझुका अरख र भोरका अरख मुख्य विधि मानिन्छन् । तृतीयाका दिन व्रतालुले उसिना चामल, माछामासु, कोदो, लसुन–प्याज खान छाड्छन् । यसलाई ‘अरबाअरबाइन’ भनिन्छ ।
चौथीका दिन व्रतालुले हात गोडाका नङ काटेर स्नान गरेर व्रत संकल्प गर्दै चोखो खान्छन् । यो विधिलाई ‘नहाय–खाय’ भनिन्छ । त्यसैगरी पञ्चमी तिथिमा राती एकछाकमात्र अलिनो खानेकुरा खाएर व्रतालुले ‘खरना’ विधि गर्दछन् । पर्वको मुख्य दिन षष्ठी तिथिमा निराहार व्रत बसेर साँझपख पवित्र जलाशयमा गई अस्ताउँदा सूर्यलाई अघ्र्य दिने ‘सझुका अरख’ सम्पन्न गरिन्छ । अन्तिम दिन सप्तमीका दिन बिहान उदाउँदा सूर्यलाई अघ्र्य दिने ‘भोरका अरख’ विधि भएपछि पर्व समापन गरिने परम्परा छ ।
नेपाली समाजमा अझै निर्मूल हुन बाँकी जातीय छुवाछुत र उचनिचको भेदभाव पनि यो पर्वमा सबैका निम्ति समान छ । ‘छठ घाटमा फरक जाति समुदायका व्रतालु आ–आफ्ना पूजा र प्रसाद सामग्री फिजाएर बस्छन्, यो बेला को छुत को अछुत भन्ने कसैले वास्ता गर्दैनन्,’ भङ्गाहा–३ का वासिन्दा समाजशास्त्री शिवराज दाहाल भन्छन्, ‘छठ पर्वमा देखिने यो अति नै सुन्दर पक्ष लाग्छ । अन्य बेला उचोनिचो भनेर नाक खुम्च्याउने पनि सप्तमीका दिन बिहान घाटमा पर्व सम्पन्न गरेपछि दलित समुदायका व्रतालुले कथित उपल्लो जाति समुदायका भनिने दर्शकलाई प्रसाद स्वरुप ठकुवा, भुसुवा दिने र पाउनेले खुशीसाथ ग्रहण गरेका देखिन्छ ।’
षष्ठी तिथिका दिन साँझ ‘सझुका अरख’ दिनसँगै सप्तमीका दिन बिहान ‘भोरका अरख’ दिउञ्जेलसम्म व्रतालुले सूर्य र छठी देवीको महत्ता झल्कने गीत गाएर आआफ्ना मनोकांक्षा पूरा गरी दिन पुकारा गर्छन् । उपासकको इच्छित माग पूर्ति गर्ने भगवान सूर्यको उपासनाले सन्तान सुख र रोगव्याधी नलाग्ने हिन्दू मैथिल जनविश्वास रहेको छ ।
केही वर्ष पहिलेसम्म मधेशी मूलका हिन्दूहरूले मात्र मनाउँदै आएका यो पर्व अब पर्वते मूलका हिन्दू र इस्लाम धर्मावलम्वीले मनाउन थालेपछि छठ पर्व साझा बनेको यस क्षेत्रका वुद्घिजीवीको भनाइ छ । इस्लाम धर्मावलम्वीले भाकल गरेर अघ्र्य र प्रसाद सामग्री सूर्यलाई देखाइ दिन व्रतालु हिन्दूलाई अराएका बाक्लै देखिन्छ । अब छठ पर्व मुलुकको राजधानीसहित विभिन्न भेगमा धुमधामसँग मनाउन थालिएसँगै राष्ट्रिय पर्व बनेको आम मैथिल गर्वसाथ बताउँछन् ।
